سوزی

سوزی (sowzi)

به معنای «تره» است، یک نوع سبزی که در ایران درکنار جعفری و شوید و اسفناج  از پرمصرف ترین سبزی ها به شمار می رود. گونه ای از پیازهای خوردنی است.

از نگاه لغت شناسی ریشه نام «سوزی» دقیقا روشن نیست. در فارسی استاندارد معاصر کاربرد چنین واژه ای برای تره در جائی ذکر نشده، اما در گیلکی و بختیاری، کردی و لری به طور کلی به همه نوع سبزی «سوزی» و یا «سوزا،» «سوز» گفته می شود و این باعث شده است بعضی ها گمانه زنی کنند که اصل ریشه »سوزی» همان «سبزی» است. اما در ترکی ترکیه و یا حتی آذربایجان قفقاز چنین کاربردی  برای «تره» به ما معلوم نیست.

در زبانشناسی ترکی تصوری حاکم و رایج است که  گفته میشود زبان ها و لهجه های ترکی در اصل خود «آواهای دوگانه» مرکب و یا «دیفتونگ» ندارند، این ترکیب های صوتی (مانند نوروز، ذوق) ترکی نیست و به ترکی از زبان های همجوار فارسی و عربی وارد شده است. این منابع به عنوان دلیل می گویند که در اکثر زبان ها و لهجه های ترکی که هنوز از تاثیر زبان های همجوار دورمانده اند (و یا بین روستائیان) آواهای دوگانه به دو آوی مستقل تبدیل می شوند و این ترکیب دوگانه حتی در نوشتار این زبان ها و لهجه ها وارد شده است، مانند:

Ne-v-ruz, fe-v-kalade, ze-vk

من چند سال پیش در مقاله کوتاهی استدلال کرده ام که برپایه بسیاری واژه های ترکی آذری که لغات دخیل هم نیستند بلکه کاملا ترکی هستند، می توان قبول نمود که وجود آوای مرکب «او» ویژه ترکی آذری ایران است که درنوع استاندارد ترکی ترکیه و یا آذربایجان قفقاز به صورت
ev, ov, öv
در می آیند، در حالی که در ترکی آذری ما کاملا صورت
ow
را دارند و این هیچ هم نشانه تاثیر فارسی نیست.

توولاماق، ذوق، نوروز… متلا اینها را در ترکی آذری ایران چطور تلفظ میکنیم؟ معمولا اینطور:
towlamaq, zowq, Nowruz
معمولا، یعنی اکثرا و بخصوص بین تحصیلکرده ها. اما اگر کسی بطور روشن اینطور تلقظ کرد شما میفهمید که احتمالا این، تلفظ ترکی استانبول و یا باکو است :
tavlamak (tovlamaq), zevk (zövq), Nevruz (Novruz)

دوگانه آوائی «او» مثلا در «نوروز» در علم آواشناسی «آوای مرکب» خوانده میشود. طبق تعریف، «آوای مرکب» (و یا «واکه مرکب») و یا
diphtongue
به اجتماع دو آوا (صدا) گفته میشود که دو جزء ترکیب دهنده اش در زمان تلفظ مشخص اند ولی یک‌دفعه از دهان بیرون می‌آیند مانند
ow, ei
در لغات: سوق، سیل، موج، طور.

اولین جزء آوا های مرکب یک مصوت (حرف صدادار) و یا
vowel
مانند
a, e, , ə, i, ı, o, ö, u, ü
است. جزء دوم را بعضی ها یک حرف صدا دار و دیگران حرف بی صدا و یا صامت و یا
consonant
میشمارند. طوریکه من سال ها پیش در آزمایشگاه آوا شناسی دانشگاه کلن آلمان سنجیده ام، عنصر نخست آوا های مرکب بی شک یک مصوت (حرف با صدا) است اما عنصر دوم نه یک مصوت کامل و نه یک صامت روشن است بلکه چیزی بین این دو بشمار میرود. یعنی مثلا »در تلفظ کلمه «موج
mowc (mowj)
عنصر نخست بدون تردید یک حرف با صدا و یا مصوت است (او) اما عنصر دوم
v
و یا «واو» نیست بلکه
w
است که مانند تلفظ انگلیسی آن چیزی بین صامت «واو» و مصوت های
u, o
است. با این ترتیب اگر از الفبای لاتین استفاده کنیم، املای درست تر کلمات زیر باید اینطور باشد:
towlamaq, owlad, Nowruz, sowq
و نه:
tovlamaq, ovlad, Novruz (Nevruz), sövq (sevk)

آوا های مرکب مخصوص لغات در اصل عربی و یا فارسی نیست. در ترکی آذری هم ما بسیاری لغات حاوی آوا های مرکب داریم مانند: توولاماق، قایتارماق، (قیترماخ)، اگلشمک.

در الفبا های لاتین ترکیه و جمهوری آذربایجان این «آوا های مرکب» را بصورت دو حرف و آوای مستقل از هم مینویسند و متناسب با این طرز نوشتار هم آنان را تلفظ میکنند:
evlat (övlad), Nevruz (Novruz), sevk (sövq).
اما در تلفظ ترک زبانان آذربایجانی ایران آوا های مرکب معمولا بصورت «آوای مرکب» (مانند فارسی) تلفظ میشوند یعنی:
towlamaq, owlad, Nowruz, sowq.

عموما میتوان وجود آوا های مرکب
ow, ei (ey), oy (oi), ay
در ترکی آذری ایران را قبول نمود. بنظر من املای رایج این «آوا های مرکب» در املاهای لاتین ترکیه و جمهوری آذربایجان منطبق با واقعیت تلفظ آنها نیست – حد اقل تلفظ آن در تركى ما فرق ميكند. در املای فارسی – عربی ترکی آذری ایران نظر به اینکه این املا منعکس کننده همه ریزه کاری های تلفظی و آوائی نیست (و لازم هم نیست باشد) مشکلی وجود ندارد که مثلا نمونه های فوق را بصورت «توولاماق، اولاد، نوروز، سوق» مینویسیم – و میخوانیم.

این هم یک حُسن الفبای فارسی ماست.

دسته‌بندی شده در: لغات, س sin